વૃક્ષો (લલિત નિબંધ) ~ ડૉ. ભૂમા વશી

વૃક્ષો વગરની સાવ કોરીધાકોર સુક્કી ધરાની કલ્પના કરવી મુશ્કેલ છે. વૃક્ષો વગર જીવન અશક્ય જ લાગે છે. પૃથ્વીને સ્નેહથી, લીલાશ ભરેલી, રંગીન ફૂલે મઢેલી ઓઢણી ઓઢાડનાર પ્રકૃતિની આ વ્યવસ્થા અદ્ભુત છે.

મૂળિયા સાથે ગેલ કરતી કીડી, અળસિયાનું એક વિશ્વ અને એકબીજાની આંગળી પકડીને મંદ સ્વરોમાં અથવા સાવ મૌન રહીને, માત્ર સ્પર્શથી વાત કરનારા અનેક વૃક્ષોના મૂળિયાની જીવંત જાજમ આપણી સ્થૂળ ઈન્દ્રિયો ક્યાંથી અનુભવી શકે?

કેટલીયે ખિસકોલી, કીડી મંકોડા, કાચિંડાના સ્પર્શને અનુભવનાર વૃક્ષનું એ થડ ભલે બહારથી ખરબચડું લાગે, પણ એની અંદર કેટલી સંવેદના ભરી હશે?

ટહુકે ટહુકે મૌન પીગળે છે જાણે! પંખીના ઘર માટે વૃક્ષ તણખલા આપે અને પછી કેટલીય ડાળીઓના સંગમસ્થાન પર માળો બાંધવાનો પંખી શરૂ કરે, ત્યારે વૃક્ષના ધબકારા કેટલા વધી જતા હશે?

નાના બચ્ચાના કલરવથી અને કલબલથી વૃક્ષ કેટલું રાજી થતું હશે ?પંખીઓના ચહેકારા અને ટહુકારાથી પાંદડીઓની લીલાશ વધુ ઘેરી થતી હશે અને પર્ણ અને ફૂલનું મૌન પીગળે અને ડોલી ડોલીને નાચી ઊઠે તેમનું હૃદય!…

પૃથ્વી પર લીલાશ અને પ્રાણવાયુ પ્રદાન કરનારા આ વૃક્ષો આજીવન છાંયડો આપે છે અને પોતે તિતિક્ષાથી તપવું પડે તોયે, બીજાને છાયડો આપવાનો… એવું સાવ અબોલ રહીને કહી દેતા હોય છે. વૃક્ષોની આ મોઘમ વાતને, સમજદાર લોકો સાંભળી શકતા હોય છે .

બીજમાં રહેલી શક્યતા અત્યંત પ્રેરણાદાયી લાગે છે. ઉગવા માટે, ખીલવા માટે, વિકસવા માટે, પ્રથમ અંધકારમાં ધરબાવું પડે નાના શા બીજને! મૌન રહીને પોતાના જ વર્તનથી પ્રેરણા આપતી આ કેવી સુંદર ઘટના. અને પછી રંગબેરંગી ફૂલોના ખીલવા સાથે રાજી થઈને ડોલતું એ વૃક્ષ, ખરતા ફૂલોને કેટલી નિસ્પૃહતાથી સાક્ષી ભાવે જોયા કરે છે!!

ઉંબર પર સાથિયા પૂરતી કોમળ આંગળીઓનો સ્પર્શ, બારસાખેતોરણ ઝૂલે ત્યારે તેનો ઉમંગ, બારણા પર કોઈને આંગળીઓ ટકોરા વગાડે, તે વખતે પ્રતીક્ષા કરતુ હૃદય, વૃક્ષમાંથી લાકડું થઈ ગયેલું વૃક્ષ આ બધા ભાવોને કેવી રીતે સંવેદતું હશે?

નાના બાળનું ઘોડિયું, બ્લોક પઝલ, આ લખે છે તે પેન્સિલ, જે ટેબલ પર આ ડાયરી છે તેના પાના, આ ટેબલ, આ લાકડાની ખુરશી, વૃક્ષ સતત આસપાસ શ્વસે છે… પુસ્તકોથી, વસ્ત્રોથી, ઉપહારોથી ભરેલા કબાટો, સૂવાનો ખાટલો, હિંચકો બધા એકબીજાની સાથે વાતો કરતા હશે, જે જંગલમાં મોર નાચ્યો હતો ને અને સાપ સળવળ્યો હતો અને વાંદરાએ ડાળીને પકડીને કેવા કુદકા માર્યા હતા… તે જંગલો વિશે…

જેસીબીથી નિર્દય રીતે કપાતા વૃક્ષોને શું થતું હશે?

રસોડામાં રસોઈ કરતા શાક સમારતા ચપ્પુ જરાક વાગી જાય તો પણ સિસકારો નીકળી જાય છે. આખે આખી જાત કપાય, ત્યારે વૃક્ષના લોહીના ફુવારા ક્યાં દેખાય છે? કપાતા વૃક્ષના મૂળિયાનું આક્રંદ કોને સંભળાય છે? માણસ જ્યારે મૃત્યુ પામે ત્યારે દેહ કાષ્ઠ સમ બને છે, અને એ મૃતદેહ પર પછી ઘી ચોપડીને અગ્નિદાહ અપાય છે. સ્મશાનમાં પડેલા એ લાકડાના મોટા મોટા ટુકડાઓ શું અનુભવતા હશે?

ખિસકોલીના પગનો સ્પર્શ, કીડીના ઝાંઝરની સ્મૃતિઓ ખરી પડેલા પાન અને ટહુકાઓ, વૃક્ષોની આંખોને ત્યાંય ભીની કરતા હશે?

મૃતદેહ પર એક પછી એક ગોઠવાયા પછી સાવ નિસ્પૃહ રીતે પડેલા એ લાકડાને જોઉ છું ત્યારે મારી આંખમાં આવેલા આંસુ સાથે વૃક્ષનાં ન વહેલા આંસુ ભળી જાય છે.

સૂર્ય તરફ જોઈને સતત ઉપર તરફ ઊગીને, આજીવન એક પગે ઊભા રહીને ધ્યાન કરનારા, તપસ્વી વૃક્ષો જ્યારે માનવદેહની સાથે સાથે અગ્નિને શરણ થાય છે ત્યારે અંદર ખૂબ વલોપાત થાય છે…

માનવીનું દેહાવસાન અને વૃક્ષનું અવસાન… કલરવ, લીલાશ, ભીનાશ કુમાશનું આમ રાખમાં વિલીન થવું… અનેક સ્મૃતિઓથી ઘેરાયેલી હું અને આ વૃક્ષના મૂંગા લીલા ટહુકાઓ, અગ્નિની જ્વાળામાં તણખા સાથે એકબીજામાં ભળી જઈએ છીએ.

સ્મશાનમાં મારા પગ વૃક્ષની જેમ જડાઈ ગયાં છે અને આંખોમાં ઝાકળ બાઝયું છે, વૃક્ષનાં પાનની જેમ.

ડૉ. ભૂમા વશી
12/4/25