પવનને કોણ પહોંચે (લલિત નિબંધ) ~ નીલેશ ગોહિલ

પવન

શહેનશાહની માફક જ વર્તે. અચાનક આવી ચડે. આમતેમ દોડે. ઊભો રહે. બેસી જાય શાંત થઈ. એટલો શાંત કે પલોઠી વાળીને મોઢે આંગળી મૂકી દીધી હોય! વળી, તરત હડફ દઈને બેઠો થઈ જાય.

ક્યારેક અલમસ્ત ખૂંટની જેમ ભૂરાટો થઈ ખેતરો ખૂંદી વળે. ચોરની માફક પોતાનું પગેરું પણ ભૂંસતો જાય. ક્યારેક ઝીણું ઝીણું ગીત ગણગણે. મન હોય તો નર્તિકા માફક નાચે, ક્યારેક ફળિયામાં રમે, આળોટે, તો ક્યારેક અધમૂઓ થઈને પડી જાય ઢોંગીલો સાલો.

ક્યારેક વાડ વેલામાં ભરાઈ રહે. ખેતરોમાં કેડ સમાણી ઊભેલી મોલાત સાથે રમતે ચડે. જુવાર બાજરીના ડૂંડાઓને ફેણ ચડાવેલ નાગની જેમ ડોલાવે. ઘડીકની વારમાં એ જ મોલાતમાં લપાઈ જાય. તો વળી ક્યારેક ખેતરમાં એકાદ ખૂણામાંથી દોડીને મને હાઉ કરી જાય.

હું પાછળ ફરું તો ત્યાં કોણ હોય? પવન તો ચોર પગે સટકી ગયો હોય. ઝાડ નીચે પાનખરે પાથરેલી પર્ણ-પથારી વિખતો જાય. પાનખર ભવા ચડાવીને બબડે. ‘ઊભો રહેજે તારીના માટી.’ પણ એટલી વારમાં માટીડો વાડની ચોટલી ખેંચતો જાય સામેના ખેતરમાં. ત્યાં મોલાત સાથે વળ ખાતો હોય.

અદૃશ્ય પવનને સ્વરૂપ બદલતા કેટલી વાર? કોઈ ને કોઈ સ્વરૂપ ધારણ કરી બાખડતો રહે. ઇચ્છા અનુસાર પરકાયા પ્રવેશ કરી આપણી સાથે ને સાથે જ રહે છે.

આ પવનને કોઈની સાડીબારી નહીં. હરાયા ઢોરની માફક પૂછ્યાગાછ્યા વગર ઘૂસી જ જવાનું. બાપનો બગીચો સમજીને. આગોતરી જાણ કરવાની કે કોઈની રજા મંદી લેવાની તસ્દી લીધા વગર જ.

પવન ઘૂષણખોરી કરવાની વૃત્તિ જન્મજાત ધરાવે છે. મન ફાવે ત્યાં હડછેલો મારી જ દે. હનુમાન દાદાના ઓટે દીવો રામ કરતો આવે અને ઓસરીમાં બાએ ગોદડું કરવા પાથરેલા લીરા વીખતો જાય. સાદરા સલાખા કપડાં ઉડાડતો જાય. પાણિયારે ગોઠવેલા વાસણ નાખે ઓસરીમાં. ઠન…ઠનનન… કરતાં વાસણ રમણભમણ. કળશિયા ગ્લાસ ગોળ ગોળ ફેરફદુરી ફર્યાં કરે.

ઘરના બારી બારણા બંધ ભાળી પાછો ફળિયામાં ડોલના ટેકે મૂકેલું તગારું દેડવી મૂકે. તગારાનો મગજ તપી જાય. તગારું ખારમાં બમણીને ચૂપ થાય. પવન પોબારા ગણી જાય. ઘુમરી મારીને વળી પાછો આવે વિખેલી વસ્તુઓની ખબરઅંતર પૂછવા. ગયો હોય તેનાથી બમણા વેગથી ‘માન ન માન મેં તેરા મહેમાન.’

ભાંગી ગયેલા ફાનસમાં ચકલીએ કરેલા માળાને દીવાલ સાથે થડીંગ દઈને અથડાવે. માળામાંથી ચકલી બહાર ડોકું કાઢે. બે બાંકળી થઈને ચકલી ડોકું મરડીને ત્રાસી નજરે મારી સામું જુએ. હું સફાઈ આપું આપું ત્યાં તો ચકલી પાછી માળામાં જતી રહે. મને કેટલીય વેળા સુધી અપરાધીપણું માખીના ડંખ માફક ડંખતું રહે.

પવન ઝાડને બાવડું પકડી હલબલાવે. વગર ડાકલે ધુણાવે. ઝાડના ડાળી-પાનમાં દેવી દેવતા આવી જતાં હોય તેમ રમણે ચડે.

પવન પાંદડાને ઝીલી લેવાનો દાવો કરે. હરખમાં ચકચૂર થયેલા પાંદડા ડાળિયેથી હોશે હોશે પડતું મૂકે. પવન બાહો ફેલાવીને દૂર ખસી જાય. પાંદડા પડ્યા પડ્યા રાતાપીળા થાય. ઝાડને પવન ઠમઠોરીને નવરા ધૂપ કરી દેતો. ઝાડવા મરેલા ઢોરના હાડપિંજર જેવા ઊભા રહેતા વિલા મોઢે. તેમ છતાં પવનને દાઝ ન ઉતરે ત્યારે વાવાઝોડાનું સ્વરૂપ ધારણ કરી કોપાયમાન થઈને આવી ચડે. ત્યારે જે હડફેટે ચડે તેનો દળોવાટો બોલાવી દે.

જીવ જનાવર સૌને તેનો પરચો બતાવે. બધા બળબળતાં હૈયે વેઠે. અમુક ઝાડને મૂળમાંથી ઉખાડી ધૂળ ફાકતાં કરે. ઘટાટોપ ઝાડનો પણ ઘડોલાડવો કરી નાખે. કોઈ ઝાડ ઝીંક ઝીલવાની તૈયારી બતાવે તો એને નાંખે ઊંધેકાંધ. કેળ જેવા કોમળ ઝાડનો તો સોથ વાળી દે.

નાળિયેરી જેવા સીધાદોરને વાઈટુ જેમ વણી નાખે. અમુક ઝાડને ઉપર ઉપરથી બોડી નાખે માત્ર હોલા બેસે ઠૂંઠા કરી દે. સમ ખાવા એક ડાળી પણ ન રહેવા દે.

પવનની વાયડાઈ પણ એવી કે એની કોઈ હદ નહિ. નિશાળે જતાં ત્યારે યુનિફોર્મનાં પેન્ટનાં કોઈ દિવસ સારાવાટ ન હોય. કુલે ફાટી જતા ત્યારે બા થિંગડા મારી દેતી. હું કોઈને તે ભાળવા ન દેતો. બુસકટની પાછળની છાળ થિંગડું ઢાંકવામાં ખેંચી ખેંચીને લાંબી કરી નાખી હોય. પણ પવનને કોણ પહોચે? પવન આવીને છાળ ઊંચી કરી નિશાળમાં મારી ફજેતી કરે.

આજુબાજુ જે ભાળે તે પેટ પકડીને હસતા. એટલેથી નહોતા ધરાતાં તે બોલતાં, ‘આની વાંહે બત્તી થાય સે… દિવસે પણ દેખાતું નથી લાગતું.’ વળી અમુક એમાં સૂર પુરાવે ‘આજ તો અંજાઈ જાશું.’

મારી માથે શરમ ઘોડો થઈ જતી. અંદરથી દાઝનો ઉભરો ચડતો. દાઝને હું દાંત કચકચાવી ગળા નીચે ઉતારી જતો. ઉભરો સમી જતો. પણ પછી એ પેન્ટના મહોતાં થઈ જતાં છતાં શરમ તો એટલું ને એટલું જ ચાડી ખાતી.

પતંગ ચગાવતી વખતે ધૂળની મૂઠ્ઠી ભરી નીચે ઝીણી ધાર કરીએ. જો પવન હોય તો ધૂળ એક દિશામાં ઊડે. અમારા માટે પવનની દિશા-ગતિ માપવાનું યંત્ર એક મૂઠ્ઠી ધૂળ જ. ધૂળની મૂઠ્ઠી જ અમારું બેરોમીટર. પણ પનવની હલકાઈ અમારા હરખ માથે ટાઢુંબોળ પાણી રેડતી.

જ્યાં જરા પતંગ ચગે ત્યાં પવન ગાયબ થઈ જાય. પતંગ એક બાજુ નમતી હોય તો બીજી બાજુ નમણું બાંધું, પૂછડું બાંધું, કાંગરા તપાસું, ફરી બાંધું. છતાં પણ પતંગ ગોથું ખાઈને મારા પગમાં પડી ચરણાગતિ સ્વીકારી લે. પતંગ નાદારી નોંધાવે. હું ફરી વખત દોર ખેંચી પતંગને ઉછાળું. પતંગ જરા ઊડે ત્યાં પવન પાણીમાં બેસી જાય. દોરની ગૂંચ થઈ જાય. ગૂંચ ઉકેલવામાં પરસેવો વળી જાય.

પતંગ ચગે નહિ એટલે મગજની નસો તંગ થઈ જાય. મગજમાં તડતડાટી બોલે એટલે પતંગ ફાડી નાખું. પરાજય થયેલા યોદ્ધાની માફક ગોઠણિયાભેર બેસી પડું. પરસેવો ઉપસી આવે. એટલી વારમાં ઠંડોગાર પવન મારી હારનો તમાશો જોવા આવી જાય. મારી સામે મુજરો માંડે.

એક વખત વાડમાં મધપૂડો ભાળી જીભે ઉત્પાત મચાવ્યો. જીભ પણ જિદ્દી મધ મળે તો જ માનું. મધની ગોટી પણ બરાબર પાકી ગયેલી. હું છાણું સળગાવી વાડમાં ભરાણો. હું બરાબર મધની ગોટી પાસે હતો. સળગતા છાણામાંથી એક ટુકડો પડ્યો વાડમાં. ઉપરથી પવને ફૂંક મારી. વર્ષો જૂની વાડ બળવાની જ રાહે હોય તેમ ભડભડ સળગી ઊઠી.

વાડ ઠારવા મેં આંખા ઘરને દોડતું કરી મૂક્યું. છેલ્લે ગોળામાં પીવાનું પાણી પણ વધ્યું નહોતું છતાં વાડમાં તો ગેગડાં ફટાફટી ફટ… ફટ… ફૂટતાં હતાં. આખું ઘર મારી માથે કાળઝાળ.

પવને ફૂંક ન મારી હોત તો હું માથે પગ પછાડી ઠારી દેત. પણ પવનને તો ઠારવા સાથે શું મતલબ? એનો એ જ રાંકધરમ સળગાવવાનો. એ વાડ હોય કે પછી વાત. પવન કોઈનું કાને તો ન જ ધરે પણ કાનભંભેરણી કરવામાં સૌથી આગળ હોય.

ધૂળની ડમરી ઉડાડવામાં પવનનો હાથ હંમેશા રહ્યો છે. પવન આખું ઘર ધૂળધાણી કરી મૂકે. દિવાળી ટાણે માળિયામાંથી એક સૂંડલો ભરાઈ તેટલી ધૂળ નીકળે. એ ધૂળ કાઢવા બા માળિયા પર મને જ ચડાવે.

હું દર વખત શીંગડે માથું ભરાવવા તૈયાર રહેતો. હું નાના પગે માળિયા માથેથી ધૂળ નીચે ખંખેરું. માળી પર ભંગારમાં કંઈક મારા રમવામાં કામ આવે તેવી વસ્તુ મળી જાય અથવા તો રૂપિયા જડે તે માટે હરખે ખરખે ધૂળ ફાકવા તૈયાર રહેતો. પણ માળિયામાં ભેગી થયેલી ધૂળ મારા છેડા કાઢી નાખે.

વરસાદ પવનનો યુગો-યુગોનો જૂનો મિત્ર છે. પવન સાથે વરસાદ આવે ત્યારે તેનો તોર તરખાટ જુદો હોય. બન્ને ઉગમણી દિશામાંથી આવે ત્યારે અમારી અડધી ઓસરી સુધી પોતાનો કબજે કરી લે. ત્યારે અમારે તેની છાંટાશાહી વેઠે જ સૂટકો.

વાછટથી ટાઢાબોળ થઈ ગયેલા ગોદડામાં સવાર સુધી ઠૂંઠવાતા રહેતા. વહેલી સવારે પથારીમાં પડ્યા પડ્યા બાના રેડિયામાંથી કબીરવાણી સંભળાય.

“ખાખમેં ખપી જાના રે બંદા
માટી સે મિલ જાના રે…;

થોડા કરોને અભિમાન રે,
એક દિન પવન સે ઊડી જાના…”

~ નીલેશ ગોહિલ
nileshgohil714@gmail.com