બસ (લલિત નિબંધ) ~ માના વ્યાસ ‘સ્પંદના’

બસ તો ત્યારે અમારા જીવનનું અભિન્ન અંગ ગણી શકાય. સુરતથી પચાસ કિલોમીટર દૂર ગામ, અને બસ સિવાય ત્યાં પહોંચવાનું સરકારી  સાધન એકમાત્ર એસ ટી બસ.

સવારે છ વાગ્યાની બસ સવા છએ આવે તો ‘વાહ આજે તો બસ ટાઈમસર આવી’ એવા ઉદ્ગાર રોજ અપડાઉનિયાનાં મુખેથી સાંભળવા મળે. અપડાઉન કરવાવાળાઓની આખી એક જમાત જ હોય. એમની માનીતી સીટ પર અજાણતા બેઠેલાં મુસાફરે એમની ક્રોધભરી, તુચ્છકારમિશ્રિત નજરનો સામનો કરવો પડે.

કંડકટર અને ડ્રાઇવરને નિયમિત રીતે મળતાં ‘ચા પાણી”, એ મનગમતી સીટ, બસમાં ગરદી હોય તો ડ્રાઇવરની કેબિનમાંથી ચડવાની છૂટ, રુમાલ મુકી “ખાસ” વ્યક્તિ માટે રોકાતી સીટ વગેરે મેળવી આપવામાં મદદરૂપ થાય. હૈયું દળાય એવી ગરદીમાં સરસ બારી પાસેની સીટ મેળવી આપનાર બહાદુર, ઘણીવાર છોકરીનું હૈયું જીતવામાં પણ સફળ થઈ જવાનાં અનેક દાખલા જોવા મળ્યાં છે.

બસની સીટ પાછળ  ‘k loves D ” વાંચીને ગામમાંથી કોણ હશે તેની અટકળમાં ઘણો સમય પસાર થઇ જાય. બસમાં પાંગરેલ પ્રેમને અપડાઉનની આખી જમાત સાક્ષી બની માણતી રહે અને ઘણીવાર મદદરૂપ પણ થઈ જાય.

પ્રેમનો એકરાર થઈ જાય પછી બસની છેલ્લી સીટનું મહત્વ વધી જાય. પેટમાં વમળ ઉત્પન્ન કરતી અને કોઈ અણઘડ વ્યક્તિ બાળકને ઉછાળીને રમાડે એમ મુસાફરોને રમાડતી છેલ્લી સીટ નવા પ્રેમીઓને તો મનગમતી થઈ જાય.

બારી પાસે બેઠેલી માશુકાની જોરદાર હવાથી ઊડતી લટ પ્રેમીને સુંવાળા રેશમ સ્પર્શ જેવી લાગે. ઉબડખાબડ રસ્તા પર હડદોલા ખાતી બસ વારંવાર ખભા અને હાથના અજાણતા સ્પર્શનું કારણ બની જાય અને ઉત્પન્ન થતું કંપન શરીરનું છે કે ખાડામાંથી બસને બહાર કાઢવા એક્સીલેટરનો ઝટકો છે એ કળવું મુશ્કેલ થઈ જાય.

બસમાં વાંચવું એ પણ એક કળા છે. બસની ગતિ વિરુદ્ધ દેહને સ્થિર રાખી ફ્ક્ત આંખોની કીકીનું જ હલનચલન થવું જોઈએ. જો બસ હાલકડોલક થઇ તો વાક્યોનાં અનુસંધાન બદલાઈ જાય.

ગામની નવરી જમાત  અને વૃદ્ધો માટે મુખ્ય શેરીમાં આવેલું બસ સ્ટોપ ખાસ પ્રિય સ્થળ. આવતી જતી બસનું વહેલું મોડું થવું એ ચર્ચાનો વિષય બની રહે અને સાથેસાથે સમય પણ પસાર થતો રહે.

શહેરમાંથી આવનાર મહેમાન ગામની વચ્ચોવચ આવેલા સ્ટોપ પર ઉતરે પછી સૌથી પહેલાં આ જમાતને મળવું પડે. મહેમાન થાક્યો પાક્યો છે એની પરવા કર્યા વગર, કેમ આવ્યાં ને કેટલાં દિવસ રહેવાનાં એ ખુલાસો કરવો જ પડે. એમને આ લાગો ચુકવ્યા પછી છૂટકારો થાય. ત્યાં સુધીમાં યજમાન સુધી વાત પહોંચી જાય કે તમારાં મહેમાન  ગામમાં ઉતરી ચુક્યા છે.

આમાં પણ કોઈ ઉંમરલાયક કન્યાને જોવા મૂરતિયો  બસમાં આવતો હોય અને ગામની ટિકિટ કઢાવે ત્યાં જ પૂછપરછ ચાલુ થઈ જાય. કોને ત્યાં જવાના? એમ પૂછાય પછી ધારણાનું વાદળ બંધાવા માંડે અને ગામ આવતા સુધીમાં એ નવરી જમાત પર વરસવા તૈયાર થઈ ગયું હોય.

અમારા જેવાં અનેક વિદ્યાર્થીઓની પરીક્ષા વખતે બસમાં વાંચવા માટેનો સમય અને ચેપ્ટર ખાસ ફાળવેલાં હોય. જો એ દિવસે બસ મોડી આવે કે બેસવાની જગ્યા ન મળે તો પછી એ પેપરનું ભવિષ્ય જોખમાઇ જાય.

આખા દિવસનાં કામ પછી જો માથું દુખતું હોય તો કાંકરીવાળી કાચી સડક પર દોડતી બસની આગલી સીટના લોખંડના પાઈપ પર માથું ટેકવી સુઇ જવાથી વગર દવાએ દુખાવો દૂર કર્યાનો મારો નિજી અનુભવ છે.

વર્ષો સુધી અપડાઉન કર્યા પછી રિટાયર થયેલા એક ભાઇને દિવસો સુધી ઘરનાં મુલાયમ ગાદલાં પર સરખી ઊંઘ નહોતી આવતી. વર્ષો સુધી એકધારું અપડાઉન કરનાર વ્યક્તિમાં સહનશીલતા, જે મળ્યું એ ચલાવી લેવાની વૃત્તિ જેવાં ગુણોનો વિકાસ થાય છે. મહદ્ અંશે વ્યક્તિ ફિલોસોફર બની જતો હોય છે. જેમ કે સીટ માટે ઝઘડતાં લોકોને કહેશે, ‘ભાઈ લડવાથી શું મળશે? એક સીટ પર સાંકડેમુકડે બેસી જાવને. જીવનની સફરમાં, બધાં થોડીવાર સાથે છીએ, પછી પોતપોતાના સ્ટોપ પર ઉતરી જ જવાનું છે.

ધુમ્રપાન કરવું નહીં”ના આદેશ નીચે આરામથી બીડી પીતાં, ફક્ત મહિલાઓ માટે” ની સીટ પર બેસી નિરાંતે ઊંઘતા અને બસસ્ટોપ પહેલાં ઉતરવા ઘંટી મારી બસ રોકવા સુધીની જુર્રત વિનાસંકોચે કરવી એવા “જબરો” માણસ તરીકે ઓળખાવામાં ઘણાંને ગર્વ અનુભવતા જોયા છે.

દક્ષિણ ગુજરાતની ધોધમાર  હેલી બારીની સીટનું મૂલ્ય ઘટાડી દેતી હોય છે. બિસ્માર બસની તુટેલી બારીમાંથી આવતી સહસ્ત્ર ધારે પ્રવેશતી વાછંટ સહન કરતો કંડકટર ત્યારે ભણતરનું મહત્વ સમજતો હશે.

ગામથી સુરત જતાં બસમાંથી માણેલાં સૂર્યોદય અને સૂર્યાસ્તની અનેક મનોરમ યાદ સચવાયેલી છે. હરિત ખેતરોમાં લચી પડતાં મોલ અને કામ કરતાં મજૂરો બસને જોઇ હાથ હલાવી હસે ત્યારે દૂરથી પણ તેમની ધવલ દંતપંક્તિ નજરે ચડી જાય.

એમનું ભરતડકામાં કામ કરતાં પણ ખુશહાલ હોવું, એ  દ્રશ્ય માણવાનું ઘણીવાર વધુ ગમ્યું છે અને જીવનની સાર્થકતા પર વિચાર કરતા બાકીનો પ્રવાસ પૂરો કર્યાનું યાદ છે.

~ માના વ્યાસ ‘સ્પંદના’
મુંબઈ