“ઉત્સવ કોઈ….!” ~ રઈશ મનીઆર ~ આસ્વાદઃ જયશ્રી મરચંટ

કે પછી છે દર્દનો ઉત્સવ કોઈ?

પાસ ફરકે શી રીતે કલરવ કોઈ?
ટોડલે બેઠી હતી અવઢવ કોઈ

ઓઢવા ચાદર નથી, સપનું તો છે
સ્વપ્નમાં લહેરાય છે પાલવ કોઈ

રાહમાં જે પણ મળ્યાં ઉષ્મા લઈ!
એમની ભીતર હશે શું દવ કોઈ?

છેક ઊંડે ઘર કરી ગઈ વેદના
ના કશે પગલાં, કશો પગરવ કોઈ

બોર દઈ, કલ્લી કઢાવી આખરે
સમજણો દઈ, લઈ ગયું શૈશવ કોઈ

જ્યાં પળેપળ હોશ છિનવે છે દિવસ
રાત ત્યારે શું ધરે આસવ કોઈ!

પગ ચડાવી અંતે બેઠા સારથિ
પારધી કોઈ અને યાદવ કોઈ

–   રઈશ મનીઆર

કવિ શ્રી રઈશ મનીયાર ઉત્તમ કક્ષાના કવિ, ગઝલકાર, વાર્તાકાર અને નાટ્યકાર છે.  સાહિત્યના લગભગ દરેક ક્ષેત્રમાં પોતાનો હાથ ખૂબ સફળતાથી અજમાવ્યો છે. દેશવિદેશમા મશહૂર થયેલા કવિ શ્રી રઈશ મનીયારની આ ગઝલ જ્યારે વાંચવાનો મોકો મળ્યો ત્યારે અનાયાસે “આફરીન” નીકળી ગયું !

મત્લામાં કવિ કહે છે કે આ હ્રદય ધડકન છે કે તાંડવ!! જ્યારે દિલમાં દર્દ હોય તો એને ઉત્સવ કહેવાવાળા કવિ હ્રદયની ધડકનમાં ચાલતા તાંડવને જ દર્દનો ઉત્સવ કહે છે. જે હ્રદયમાં દર્દ નથી, એ હ્રદયમાં ઉત્સવ માણવાની હોંશ પણ આવે કેવી રીતે? દેખીતી રીતે વાત સાદી લાગે પણ, બહુ ઝીણી અને ગહન વાત છે. વિરહ ન થયો હોય તો મિલનની ખુશીનો આનંદ ઘણીવાર લઈ શકાતો નથી.

સુખ અને દુઃખને જાણવાના અને માણવાના ઘણાં મોકા જીવનમાં આવતા હોય છે. એક રીતે તો જીવન સાપસીડીની રમત જ છે, ફરક બસ એટલો જ છે કે પાસા અહીં સમય ફેંકે છે.  સમય માનવીને સીડી ચડવાના મોકા તો આપે છે, છતાં ઘણીવાર, પોતાની સફળતાની સીડી ચઢી નથી શકતો. કારણ, અચોક્કસપણું માણસને નિર્ણય લેવામાં વિટંબણા નાખે છે. કલરવ તો તમારા સુધી પહોંચવા માગે છે પણ  ટોડલે બેઠેલી જીવનની અવઢવ કલરવ કાન સુધી પહોંચવા નથી દેતી.
અનિલ ચાવડા કહે છે;
“અધીરો છે તને ઈશ્વર બધુંયે આપવા માટે,
તું ચમચી લઈને ઊભો છે દરિયા માગવા માટે”
આપણને માગવામાં અને પામવામાં જે નડે છે એ આપણી પોતાની મર્યાદાઓ જ છે. કારણ યોગ્ય નિર્ણય સમયસર લઈને એને અમલમાં મૂકતાં ન આવડે તો સમય અને મોસમ કંઈ આપણી રાહ જોઈને બેસવાનાં નથી. વસંત જતી રહે છે અને ટહુકાઓ સમય થતાં ઊડી જાય છે. પાછળ રહી જાય છે, સૂનકાર…!

“ઓઢવા ચાદર નથી, સપનું તો છે
સ્વપ્નમાં લહેરાય છે પાલવ કોઈ”
પાસે ઓઢવા ચાદર નથી પણ આંખોમાં સપનાં ઘણાં છે અને સપનાંમાં લહેરાતો પાલવ પણ છે. આંખો બંધ કરીને આ શેર માણો તો રેશમી પાલવ સપના જોતી આંખો પરથી સરકી ને હ્રદયને વીંટળાઈ જાય છે. અહીં દરેક્ના હ્રદયમાં ભભૂકતો દાવાનળ છે પણ ઊંડે ધરબી રાખેલો છે. રસ્તામાં અમસ્તું કોઈ સામે મળી જાય અને ખૂબ ઉષ્માથી સામે હસે તો ચોક્કસ એવું થાય કે આટલી હૂંફ અને ગર્મજોશી ક્યાંથી આવે છે? ત્યારે એવું લાગે છે કે “તુમ ઈતના જો મુસ્કુરા રહે હો, ક્યાં ગમ હૈ જીસ કો છૂપા રહે હો.”

વેદના હ્રદયમાં ક્યારે ઊતરી જાય અને ઘર કરી જાય એની કયાં ખબર પડે છે? એ તો નિશાન કે પગલાં કશું છોડતી નથી.  વેદનાના પગરવ પણ ક્યાં સંભળાય છે?

બોર દઈ, કલ્લી કઢાવી એટલે કે કોઈ નાની વસ્તુ આપી મોટી વસ્તુ લઈ લેવી! જેમકે, સમજણો આપી બાળપણ લઈ લેવું
નિદાનો શેર યાદ આવે છેઃ
“બચ્ચોં કે નન્હેં હાથોં કો ચાંદ સિતારે છૂને દો
ચાર કિતાબે પઢકર વો ભી હમ જૈસે હો જાયેંગે!”

દિવસે જીવનની વરવી વાસ્તવિકતાને જીરવવી અને એનો સામનો કરવો – આ બધું ધારો છે એટલું સરળ નથી.  રાતે આરામથી મઝા માણી હોય અને સવારે ખુમાર હજી ઉતર્યો ન હોય અને એકદમ જ જિંદગી હકીકતનો ચહેરો લઈને રોજ સવારે સામી ઊભી રહી જાય તો શું થાય?
અહીં “મરીઝ” યાદ આવે છે.
“અમારાં બધાં સુખ અને દુ:ખની વચ્ચે, સમયના વિના કંઈ તફાવત ન જોયો.
બધીયે મજાઓ હતી રાતે રાતે, ને સંતાપ એનો સવારે સવારે.”

છેલ્લો શેરઃ
“પગ ચડાવી અંતે બેઠા સારથિ
પારધી કોઈ અને યાદવ કોઈ”

સારથીનું કામ સતત રથને સહીસલામત આગળ ધપાવવાનું છે અને એ સારથી પાછા માધવ ખુદ હોય તો તો પછી પૂછવું જ શું! આ શેરની બારિકી પર તો દોનો જહાં કુરબાન! કૃષ્ણ જેવા રથને હાંકીને સતત ગતિરત રહેવાને બદલે જ્યારે પગ પગ પર પગ ચઢાવીને બેસી જાય ત્યારે ઈશાવાસ્યવૃત્તિની પરાકાષ્ઠા જ હોય અને એક યુગ આથમતો હોય! કારણ કે નારાયણ કૃષ્ણ માટે અગતિગમન એટલે જ જીવંતતાનો અંત છે. માધવ કદી મરે નહીં. કૃષ્ણમાં સ્થિર થવું, સ્થિતપ્રજ્ઞ થવું અને કૃષ્ણનું સ્થિર થઈ જવું એ બે પરિસ્થિતિના વ્યાપ અને એનો વિરોધાભાસને અદભૂત સૂક્ષમતાથી આ છેલ્લા શેરમાં સમાવ્યા છે. યાદવાસ્થળીને એક અંતિમ નિર્વિકારતાથી નીહાળતાં માધવ ગતિશૂન્ય થઈ પગ પર પગ ચઢાવીને બેસે, પારધિ એમના પગના પદમને હરણની આંખ સમજીને તીર મારે, એની સાથે યાદવાસ્થળીમાં રત થયેલા યાદવોનો વિનાશ પણ નિશ્ચિત બને! કૃષ્ણ કદી મરી ન શકે, માત્ર અગતિમાં સરી શકે! એક અદભૂત “બહ્માસ્મિ”ની પરમ અનુભૂતિના ફલક સુધી કવિ અહીં વાચકને લઈ જાય છે. અહીં મસ્તક અનાયાસે ઝૂકી જાય છે. કવિશ્રી રઈશભાઈ મનીઆરને નમન.